Yutma Bozuklukları ve Tedavisi
Yutma, katı ve sıvı yiyeceklerin veya tükrüğün ağız, farenks ve özefagus aracılığıyla mideye geçmesidir. Vücuda besin ve su girmesini sağlayan yutma anne karnındaki dönemden başlayıp, yaşam süresince devam eder. Yutma, insanın yaşamını sağlıklı bir şekilde devam ettirmesi için gerekli olan besini ve sıvıyı alabilmesi açısından önemli bir işleve sahiptir İnsanlar günde yaklaşık olarak 600-2000 kez yutkunurlar. Yutma süreci kısmen istemli olarak kontrol edilen bir süreçtir. Yani insan iradesiyle yutma işlevini başlatır ve sürdürür. Ama yutma aynı zamanda istem dışı, reflekslerle gelişen süreçleri de içerir.
Yutma karmaşık bir eylemdir. Yutma sırsında ağızdan mideye kadar olan pasajda herhangi bir nedene bağlı olarak oluşan bir engelden dolayı yutmanın herhangi bir aşamasında yutma bozukluğu görülebilmektedir. Yutma bozukluğu veya başarısızlığı disfaji olarak tanımlanmaktadır. Disfaji, hastanın yaşam kalitesi üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilen ve aspirasyon pnömonisi, kilo kaybı ve malnütrisyon gibi önemli komplikasyonlarla ilişkili olabilen bir durumdur.
Herkes yemek yerken zaman zaman tıkanarak yutma zorluğu çekebilir; ancak sağlıklı bir kişi, yedikleri yemek borusu yerine nefes borusuna kaçtığında refleks olarak öksürerek boğazını temizleyebilir. Ancak bazı kişiler değişik hastalıklara bağlı olarak boğaz temizleme işlemini gerçekleştiremeyebilir ve bu durum da bazen ciddi hatta ölümcül sorunlara yol açabilir.
Yutma Bozukluğunda Kullanılan Değerlendirme Yöntemleri Nelerdir?
Yutma sorununun nedenini anlamak ve buna uygun terapi yöntemlerini belirlemek açısından hem aletsel hem de aletsel olmayan yöntemler kullanılmaktadır. Aletsel olmayan yöntemlerde dil ve konuşma terapistleri tarafında çeşitli ölçekler ve tarama listeleri kullanılır. Bunlar kısmi birtakım bilgiler verse de asla objektif değerlendirmenin yerini tutmaz. Yutma bozukluklarına yönelik objektif veriler aletsel değerlendirmelerle sağlanır. Bunların içinde altın standart olarak kabul edilen değerlendirme Modifiye Baryum Yutma Çalışması (MBYÇ) veya diğer adıyla Videofloroskopidir.Bu değerlendirme bir dil ve konuşma terapisti ve radyolog tarafından yapılır. Bir diğer değerlendirme aracı KBB hekimi ile dil ve konuşma terapisti tarafından yapılan FEYÇ’tir (Fiberoptik Endoskopik Yutma Çalışması)
Yutma bozukluğunun nedenleri nedir?
Yutma bozukluğu her yaş grubundan hastada nörolojik hastalıklara bağlı olarak, sinir sistemi hasarlarından kaynaklı,mekanik sorunlara bağlı, baş boyun bölgesini ilgilendiren çeşitli sorunlarından ya da hastalıklardan, psikolojik nedenler ve kas hastalıklarına (myojenik) bağlı olarak ortaya çıkabilir.Bunlara örnek olarak; inme ,kafa travması, parkinson hastalığı, multipl skleroz, serebral palsi , alzheimer hastalığı, ağız, boğaz ya da yutak kanserleri, baş-boyun cerrahisi sonrası oluşan yutma bozuklukları sayılabilir.
Yutma bozukluğunun belirtileri nelerdir?
Yutma bozukluğunun pek çok belirtisi bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ;
• Yemek yeme ya da içme sırasında veya hemen ardından öksürme
• Yemek yeme ya da içme sırasında veya hemen ardından “ıslak” ses
• Çiğneme ya da yutma için daha fazla güç ya da zaman harcanması
• Yetersiz beslenmeden kaynaklanan dolayı kilo kaybı ve dehidrasyon (susuz kalma)
• Tekrarlayan zatürre ya da yemek yedikten sonra nefes alırken sıkışma
• Ağızdan yemek ya da sıvı akması veya ağızda yemeğin birikmesi
Yutma Bozukluğuna Yaklaşım Nasıl Olmalıdır?
Yutma bozukluklarının tedavisinin planlanabilmesi için öncelikle yutma bozuklukları alanında uzmanlaşmış uzman dil ve konuşma terapistinin yutma sorunu yaşayan kişiyi ayrıntılı biçimde değerlendirmesi gerekir. Bu değerlendirme sırasında hastanın tıbbi durumunun ve yutma bozukluğu ile ilgili bilgilerinin öğrenilir, yutmada rol oynayan kas ve yapıların (dudak, dil, çene, damak gibi) güç ve hareketlerinin değerlendirilir, yeme ve içme sırasındaki hastanın duruşunun ve ağız hareketlerinin değerlendirilir. Bunların sonrasında yutma sorununun nedenini anlamak ve buna uygun terapi yöntemlerini belirlemek açısından en uygun yöntem olan Modifiye Baryum Yutma Çalışması (MBYÇ) veya diğer adıyla Videofloroskopik inceleme yapılır. Bu değerlendirmeyle hangi kıvamların yutulduğu ya da yutulamadığı, yutmanın hangi fazlarında sorun olduğu belirlenir. Bu değerlendirmenin ışığında terapi stratejileri belirlenir. Yutma bozukluğunun tedavisi, yutma bozukluğunun nedeni, belirtileri ve tipine bağlı olarak planlanır.
Yutma Bozukluğunda Kullanılan Terapi Yöntemleri Nelerdir?
Yutma bozukluklarının tedavisinde öncelikli hedef hastaların günlük kalori ihtiyacını karşılayacak besini güvenli yollardan aldığından emin olmaktır. Daha sonra hastanın mümkünse oral yoldan güvenli olarak beslenmesini sağlamak amaçlanır.Bu çerçevede Yutmadan sorumlu kasların güçlenmesini ve koordineli hareketlerini sağlayacak ya da yutma refleksini harekete geçirebilecek sinirlerin uyarılmasına yönelik özelleştirilmiş egzersizlerin yapılması, kişinin daha rahat yutması için çeşitli pozisyon ve yutma stratejilerinin uygulanması gibi çalışmaları içerir.Yutma tedavisinde uygulan yöntemler şunlardır:
- Diyet Modifikasyonu: Buradaamaç hastanın ihtiyacına uygun olan kıvamı belirleyerek hastanın güvenli yutmasını sağlamaktır.
- Telefi Edici Manevralar: Bunlara pozisyonel yutma tedavisi de denir. Amaç; yiyeceklerin daha kolay ve güvenli şekilde yutulmasını sağlamaktır.
- Dolaylı Yöntemler: Bu yöntemlerde amaç; hastanın ihtiyacına uygun olan ağız-yüz-motor hareketlerini geliştirmek ve hastanın yutmasını olumlu etkilemektir.
- Doğrudan Yöntemler: Yutkunma esnasında işlev gören kasların işlevini arttırmak ve yutma refleksini harekete geçirebilecek sinirlerin uyarılmasını amaçlar.
- Duyusal Uyarma Teknikleri: Amaç; Yutma refleksini uyarmak, ağız boşluğunda duyusal farkındalığı arttırmak, oral fazdan faringeal faza geçişte gecikmeyi azaltmaktır.
- Elektriksel Uyarı Tekniği: Bu tedavide amaç: yutma bozukluğu bulunan hastaların yutkunma esnasında işlev gören kaslarının Nöromasküler elektrik stimülasyonu (NMES), ile uyarılarak rehabilite etmektir. Bu yöntemle yapılan elektriksel uyarımlar yutma kaslarını güçlendirir ve yutmanın motor kontrolünün sağlamasına yardımcı olur. Bu tedavi yutma tedavileri içinde en etkili sonuçlar veren tedavi olarak nitelendirilebilir.
- Girişimsel Olmayan Beyin Uyarımı: Yutma bozukluklarının tedavisinde son yıllarda korteksin doğrudan uyarılmasıyla kortikal nöroplastisitenin geliştirilmesi yutma tedavisinde önem kazanmaktadır. Bu amaçla direkt olarak korteksi uyaran Transkranial Doğru Akım Stimülasyonu (tDCS) ve Tekrarlayıcı Transkranial Manyetik Stimülasyon (rTMS) yöntemleri yutma bozukluklarının tedavisinde kullanılmaya başlanmıştır.
Yutma bozukluğu kişinin hayatını nasıl etkiler?
Yutma bozukluğu kişinin hayatını farklı şekillerde etkileyebilir: Yeterince beslenmeme ve dehidrasyon (sıvı eksikliği), yemek ve içmekten daha az keyif alma, yemekli sosyal ortamlarda bulunmaktan kaçınma, bu tür ortamlarda utanma ya da kendini çekme gibi etkilerin yanı sıra zatürre ya da kronik akciğer bozukluğuna yol açacak aspirasyon (yiyecek ya da içeceğin soluk borusuna kaçması) ve buna bağlı gelişebilecek ölüm riskleri de bulunmaktadır.
Dr. Serkan Bengisu
Dil ve Konuşma Terapisti
